درطب سنتی ایرانی (ITM)، بدن بر اساس چهار طبع بنیادین شکل گرفته است: خلط (بلغم)، خون (سد)، صفرا زرد (صفرا)، صفرا سیاه (سودا)، سایر اشکال طب سنتی در جهان مانند طب یونانی و طب عربی گراکو نیز بر این اساس شکل گرفته اند. طب سنتی ایرانی یک طب جامع بوده که بر اساس تفاوت های فردی شکل گرفته است و در آن مفهوم اساسی مزاج یا طبع بسیار مهم است. مزاج یا طبع مجموعه ای از خصوصیات جسمی و روحی افراد است که با علائم خاصی در بدن و ذهن تعریف می شود. طبق اصول طب سنتی همه افراد یک مزاج قطعی دارند که تمام خصوصیات جسمی و روحی آنها را تعیین و بیان می کند، به طور کلی مزاج بیانگر گرایش و یا عدم گرایش بدن به گرما و یا رطوبت است و بر اساس ۴ کیفیت اساسی شکل می گیرد: گرمی، سردی، خشکی و رطوبت یا تری. در این مطلب به طور خاص درمان خشکی مزاج را مورد بررسی قرار می دهیم.
مزاج نوعی طیف است و برخی از مزاج ها گرم تر از سایر مزاج ها هستند. هنگامی که انواع مزاجها شکل گرفتند، یک یا دو ویژگی از این چهار ویژگی می توانند غالب شده و یک مزاج اصلی را شکل دهند. همانطور که بعدها عنوان شد مزاج به ۹ دسته اصلی طبقه بندی می شود: گرم، سرد، مرطوب، خشک، گرم و خشک، گرم و مرطوب، سرد و خشک، سرد و مرطوب و مزاج معتدل که هیچیک از ۱ یا ۲خصوصیت اصلی گفته شده برآن حاکم نیست.
خصوصیات ظاهری افراد دارای مزاج خشک
افراد با مزاج خشک معمولاً پوستی خشک و همچنین مویی به اصطلاح وزوزی، فرفری و حلقه حلقه دارند و افرادی که دارای طبع خشک هستند نسبت به خشکی نیز بسیار حساس هستند و همچنین دچار انواع کهیرها، خشکی، زمختی و حتی شکاف ناشی از خشکی در سطح پوست می شوند و این گونه افراد معمولاً بر عکس افراد با مزاج تر و مرطوب تمایل کمتری به خوابیدن و یا زیاد خوابیدن دارند و از آنجایی که اکثر اندام های داخلی بدن از جمله کبد، کلیه ها و قلب تمایل به رطوبت داشته و با کم آبی دچار عارضه های شدیدی می گردند این گونه افراد معمولاً دچار انواع بیماری های قلبی و یا کبدی شده و باید اندکی از طبع خود را متعادل سازند.
ما در این مقاله علاوه بر معرفی انواع طبع ها و مزاج های شکل دهنده بدن قصد داریم با درمان های طب سنتی، به طور اختصاصی خشکی مزاج را در افراد برطرف ساخته و متعادل سازیم. افراد مبتلا به مزاج خشک باید از مصرف غذاهای ترش و نوشیدنی‌های ترش و اسیدی خودداری نمایند زیرا این مواد غذایی می توانند خشکی پوست این افراد را بیشتر کرده و ضعف بدنی و افسردگی روحی ایجاد نمایند، همچنین این گونه افراد را دچار انواع آلرژی های پوستی گردانند. عصبانیت و هیجان باعث افزایش خشکی در بدن شده و از نشانه های مزاج گرم و خشک است. کسی که مزاج گرم و خشک دارد بیشتر عصبانی و هیجان زده می شود بنابراین اینگونه افراد برای جلوگیری از عصبانیت و خروش درونی طبع خود باید از خوردن غذاهای با طبع گرم و خشک اجتناب کنند و کمتر در موقعیت های هیجانی قرار بگیرند.
هشت عنصر ضروری در طب سنتی ایرانی نقش تعیین کننده ای در تعادل مزاج و حفظ سلامت بدن افراد با طبع خشک دارد. این ۸ عنصر اساسی شامل نیازهای خوراکی، ذهنی، شنوایی، گفتاری بیانی، بویایی، لامسه، جنسی و نیازهای خانوادگی است.
درمان خشکی مزاج
۱- مواد خوراکی
مواد خوراکی باید حلال باشند و حداقل دو بار در روز مصرف شوند، همچنین در فصول مختلف سال و شرایط جغرافیایی متفاوت سالانه سازگار با بدن باشند.
۲- نیازهای خیالی و ذهنی
نیازهای خیالی و ذهنی شامل همه مواردی است که به خورد افکارمان می دهیم و تفکر فردی نام دارد که رابطه مستقیمی با آمادگی ذهنی و جسمی دارد. اگر ذهن عاری از افکار منفی و سوء ظن و بی اعتمادی به دیگران باشد به تعادل خلق و خو کمک می کند. افراد دارای مزاج خشک معمولاً دچار سوءظن، شک و تردید در تصمیم گیری و همچنین شک به دیگران می شوند.
۳- نیازهای شنوایی
نیازهای شنوایی تمامی صداهای اطرافمان است که برخی آرام بخش بوده و به تعادل بدن کمک می‌کنند و برخی دیگر خصوصاً در افراد با مزاج خشک بر شدت عصبانیت آنها می افزایند، بنابراین برای کاهش این تاثیرات از کلمات معنوی و زیبا استفاده کنید و در اجتماعات پرتردد و پرترافیک حضور نداشته باشید.
۴- نیازهای گفتاری
در انواع کلاس های موفقیت شرکت کنید تا شور زندگی، روحیه و انگیزه شما افزایش یابد.
۵- نیازهای بویایی
صحنه های زیبای طبیعی دارای حال و هوای گرم هستند و به تعادل بدن کمک می کند و نیازهای وابسته به حس بویایی شامل هر آن چیزی می شوند که با حس بویایی مرتبط بوده و حس بویایی را تقویت کنند.
۶- نیازهای لامسه
نیازهای لامسه نیز شامل کلیه نیازهایی می‌شوند که با پوست بدن مانند لباس در ارتباط هستند و در صورت طبیعی بودن نیز در تعدیل درجه حرارت بدن و گرمی آن نقش اساسی ایفا می کنند.
۷- نیازهای جنسی
نیازهای جنسی با نیاز انسان در ابراز عشق، محبت و دوست داشتن ارتباط مستقیمی داشته و مطابقت کامل دارد. بنابراین تحقق آن می تواند مانع از خلق و خوی نامناسب و درمان خشکی مزاج در افراد شود.
۸- نیازهای خانوادگی
نیاز خانوادگی را می توان با همراهی با دوستان و یا اعضای خانواده به تعدیل رسانید، این نیاز نقش مهمی در تعدیل و تامین سلامتی و زیستن بهتر فرد دارد. بنابراین در تعدیل مزاج خشک به مزاج معتدل باید این هشت نیاز اساسی بدن در نظر گرفته شود و در کنار آن نیز استفاده از انواع خوراکی های متعادل کننده مزاج توصیه شده است که شامل موارد زیر است:
عسل
در روایتی آمده است عسل شفا دهنده همه بیماریها است.
– سیاه دانه، آب باران، آب زمزم، آب فرات و تربت امام حسین متعادل کننده بدن در انواع مزاج ها ازجمله مزاج خشک است.
– برخی مواد نیز متعادل کننده انواع اخلاط هستند؛ مثلاً سویس که بلغم و مره را متعادل می کند و یا کاسنی نیز به همان طور.
برای اصلاح مزاج صفراوی که خشکی مزاج است به همراه گرمی بدن و دمای بالای کبد باید خشکی سراسر بدن با دفع خلط صفراوی انجام شود. فرد در موقعیت های پر استرس و هیجانی قرار نگیرد و عصبانی نشود. همچنین برای اصلاح مزاج، کاهش خشکی پوست، اگزما و همچنین تپش قلب ناشی از فشار وارد شده بر قلب و نرسیدن اکسیژن و رطوبت به آن، اصول زیر حتماً باید رعایت شود.
۱- از مصرف غذاهایی که خشکی و گرمی بدن را افزایش می دهند مانند انواع غذاهای آماده، چرب و سنگین اجتناب گردد.
۲- فرد مصرف ادویه جات و نمک را به حداقل ممکن برساند.
۳- مصرف آب زیاد برای افراد با مزاج خشک عامل حیاتی و مهم است و آب باید به کبد برسد تا کبد خنک شده و کارایی حداکثری خود را داشته باشد.
۴- پرهیز از خوردن غذاهای آلرژی زا مانند بادمجان، سرکه و عدس نیز توصیه شده است.
۵- خوردن انواع میوه ها خصوصا آب میوه طبیعی را به حداکثر ممکن برساند و از مصرف برگ آلو، برگ قیسی، زرشک و عناب نیز غفلت نورزد.
۶- از مصرف غذاهایی که خشکی بدن را زیاد می کنند و همچنین باعث یبوست می شوند؛ مانند غذاهای پرحجم، برنج و همچنین میوه‌هایی چون سیب و موز نیز اجتناب شود.
۷- از حمام رفتن و یا دوش گرفتن با آب داغ و به مدت طولانی اجتناب شود.
۸- کم خوری یا کم غذایی تا حد ممکن به جهت رسیدن آب و رطوبت کافی به بدن ترک شود.
این نکته را همواره به خاطر داشته باشید که در طب سنتی دوره سالمندی را دوره گذران طبع سرد و خشک می دانند و برای رفع خشکی در این دوران توصیه اکید شده است، سالمندان از خوردن غذاهای با طبع سرد و سنگین اجتناب کنند و غذاهایی با هضم راحت تر میل نمایند. مصرف شیر گرم همراه عسل یا زنجبیل توصیه شده که میان وعده ای گرم است و در کنار آن مصرف آبرسان های طبیعی مانند انجیر تازه و یا خشک، انگور و مویز جهت تعدیل طبع بدن نیز مفید است.